Joodsche Schouwburg

Het gebouw De Hollandsche Schouwburg aan de Plantage Middenlaan is de meest beladen plek in Amsterdam die herinnert aan de massamoord op de Joden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikt de Duitse bezetter dit voormalige theater om Amsterdamse Joden gevangen te houden. Van hieruit worden tienduizenden vrouwen en mannen via doorgangskamp Westerbork in Drenthe weggevoerd naar de concentratie- en vernietigingskampen.

In het begin van de oorlog is het gebouw als theater in gebruik. Spoedig bepalen de Duitse machthebbers dat alleen nog Joden in dit theatergebouw een voorstelling mogen bezoeken. De naam wordt veranderd in Joodsche Schouwburg. Als de anti-Joodse maatregelen in 1941 en 1942 in hoog tempo toenemen stoppen de voorstellingen. Vanaf 20 juli 1942 krijgt het gebouw zijn onheilspellende bestemming. Joden worden hier samengebracht om naar kamp Westerbork te worden afgevoerd. Zij moeten zich na een oproep via de post in het theater melden, maar het is ook een plek waar Joden worden gebracht die bij razzia’s zijn opgepakt. Dagelijks bevinden zich wel drie- tot vierhonderd mensen in het gebouw. Vinden er grote razzia’s plaats, dan kan dit aantal wel oplopen tot veertienhonderd mensen. Het verblijf kan uren duren, dagen of soms zelfs weken. De ruimtes zijn in het geheel niet geschikt om lange tijd grote groepen mensen onder te brengen. De meeste mensen zitten in de grote zaal, op de trappen, balkons en in de loges. Soms is het mogelijk om op de binnenplaats achter het gebouw even in de buitenlucht te zijn. De angst is groot, evenals de wurgende onzekerheid over wat te wachten staat.

De Joodsche Crèche

Jonge kinderen worden tijdelijk in de Joodse Crèche aan de overkant van de Plantage Middenlaan ondergebracht. Met hulp van het personeel lukt het verzetsmensen kinderen ongezien het pand uit te smokkelen. Baby’s worden verstopt in grote tassen, andere kinderen vluchten via de tuinen van de naastgelegen school. Zij worden naar een veilige plek ergens in het land gebracht. Ongeveer zeshonderd kinderen overleven zo de oorlog. Maar de meeste kinderen worden niet gered. Zij worden met hun ouders herenigd op het moment dat een transport uit de schouwburg een feit is. Afhankelijk van de beschikbaarheid van treinen vinden transporten soms wel drie keer per week plaats. Trams, vrachtwagens of bussen vervoeren de slachtoffers naar gereedstaande treinen op het Centraal Station van Amsterdam of het station Muiderpoort. Een enkele keer lopen groepen gevangenen onder bewaking naar het Muiderpoort station. Dit gebeurt meestal in de nacht zodat weinig medeburgers het kunnen zien.

De Hollandsche Schouwburg is de laatste verblijfplaats van de Joodse slachtoffers in Amsterdam. Vanuit de stations Muiderpoort en Centraal worden ze overgebracht naar Westerbork. Vanaf 16 januari 1943 worden, vooral jonge Joodse, gevangenen uit de Hollandsche Schouwburg ook naar het concentratiekamp Vught in Brabant gebracht. Vanuit deze kampen volgt deportatie naar de vernietigingskampen in Polen. 

Vanaf 29 september 1943 bevinden zich volgens de bezetter officieel geen Joden meer in Nederland. Allen zijn afgevoerd. Wel, zo realiseren de Duitsers zich, bevinden zich in heel Nederland Joden die zijn ondergedoken. Bij ontdekking in Amsterdam worden zij alsnog overgebracht naar de Schouwburg. Uiteindelijk wordt het gebouw gesloten na het laatste grote Jodentransport uit de hoofdstad op vrijdag 19 november 1943.  

Sinds de jaren zestig vindt iedere 4 mei een herdenkingsbijeenkomst plaats in de Hollandsche Schouwburg, georganiseerd door het Joods Cultureel Kwartier, buurtbewoners en leerlingen van de IVKO school, gevestigd tegenover de Schouwburg. Herdacht wordt dat het theater gedurende zestien maanden, van 20 juli 1942 tot 19 november 1943 dienst deed als verzamelplek van waaruit ruim 46.000 zijn weggevoerd. De meeste van hen zijn door het nationaalsocialistische Duitsland van Adolf Hitler vermoord.

Door: Erik Somers en René Kok