De Jodenvervolging in Amsterdam-Oost

De Jodenvervolging heeft in de directe omgeving van het Kastanjeplein in Amsterdam-Oost diepe sporen nagelaten. Alleen al uit vier nabijgelegen straten zijn 2800 Joden uit hun huizen gehaald en weggevoerd. In de gehele Oosterparkbuurt, waar tijdens de oorlog 5500 Joden wonen, zijn de meeste van hen gedeporteerd en nooit meer teruggekeerd. 

Op het Kastanjeplein vindt jaarlijks op 4 mei een herdenking plaats, hoewel er geen tastbaar blijvend monument is. Tijdens de bijeenkomst herdenken de aanwezigen de vermoorde Joodse buurtbewoners. De schrijnende verhalen van de slachtoffers staan dan centraal.

In de jaren voor de oorlog komen in de Oostparkbuurt veel Joden wonen. Zij verhuizen uit de oude buurten rond het Waterlooplein en de Weesperstraat, naar deze buurt waar nieuwe en betere woningen staan. Niet ver weg, in de Linnaeusstraat aan de Polderweg, wordt een grote synagoge gebouwd die in 1928 feestelijk in gebruik wordt genomen. Er is in Oost een bloeiende Joodse gemeenschap ontstaan. De Duitse bezetting maakt aan dit alles definitief een eind. De aangrenzende Transvaalbuurt wordt op last van de bezetter aangewezen als Joodse wijk. Joden uit andere delen van de stad worden gedwongen om daar te gaan wonen. Sommigen kiezen voor de Oosterparkbuurt. Veel van hun vrijheid is hun dan al ontnomen. Joden zijn herkenbaar aan de verplichte gele Jodenster op de kleding en veel openbare plaatsen zijn voor hen verboden. Stap voor stap werken de Duitse bezetters toe naar hun uiteindelijke doel: het wegvoeren en vermoorden van de Joden. In 1943 vinden er verschillende razzia’s in de buurt plaats. Joodse mannen, vrouwen en kinderen worden in grote aantallen opgepakt. Op het Muiderpoortstation dat zich op loopafstand bevindt, worden ze op de trein gezet en naar het doorgangskamp Westerbork in Drenthe vervoerd. Vanaf hier gaan treinen naar de vernietigingskampen. 

Namen en Nummers herdenking

Van het wegvoeren van 2800 Joden uit de vier straten rond het Kastanjeplein is nauwelijks een voorstelling te maken. Uit vrijwel elke portiek en deur na deur zijn Joodse gezinnen uit hun huizen gehaald en nooit meer teruggekeerd. Wat dit betekent, beseft buurtbewoonster en kunstenaar Ida van der Lee zich in 2011. Ze ontdekt dat tijdens de oorlog een Joods echtpaar in haar woning woonde. Het paar is weggevoerd en heeft de oorlog niet overleefd. Het lot van de vorige bewoners raakt haar diep. Zij wil deze twee mensen, maar ook de andere weggehaalde buurtbewoners, symbolisch weer terugbrengen naar hun woningen. Haar idee is de oorsprong van de jaarlijkse 4 mei herdenking op het Kastanjeplein. Ida organiseert een herdenking waarbij elk slachtoffer uit de buurt persoonlijk wordt herdacht. Deelnemende buurtbewoners brengen de slachtoffers uit de Oosterpark één voor één terug naar hun huis door een zelfgemaakt naambordje van een slachtoffer in een grote plattegrond te plaatsen bij het adres waar ze woonden. Elk jaar rond 4 mei wordt de plattegrond op het Kastanjeplein uitgespreid en worden de naambordjes aangevuld. Zo groeit het tijdelijke monument. Het project heeft een enorme vlucht genomen en overstijgt de buurt. Op 4 mei 2021 vindt het herdenkingsritueel ‘Namen en Nummers’ voor de laatste keer plaats. Het bijzondere initiatief leeft nu voort als een nationaal online monument. Iedereen in Nederland kan thuis een digitaal (virtueel) naambordje maken en verhalen en informatie over de slachtoffers in zijn buurt of omgeving online delen. (https://www.namenennummers.nl/) 

Op het Kastanjeplein gaat de herdenking op 4 mei door. Bewoners hangen verhalen achter de ramen waar slachtoffers destijds woonden, plaatsen teksten op borden, lezen hun namen voor en leggen bloemen. Elk jaar krijgt de herdenking een nieuwe invulling. 

Door: Erik Somers en René Kok