In 1941 schrijft een Nederlandse ambtenaar “de huidige omstandigheden zijn uitermate geschikt om een dergelijk plan te propageren. (…) Er kan snel, doortastend en doeltreffend worden gewerkt.” De woonwagens moeten verdwijnen. Zo heet het plan dat deze ambtenaar, Laurus van Doorn, richt aan de Nederlandse regering en de Duitse bezetter.
Jasmijn de Zeeuw, jurist bij Free Press Unlimited en programmamaker bij het Amsterdams 4 en 5 mei comité deed onderzoek naar het Nederlandse woonwagenbeleid. Bij een bijeenkomst in het Stedelijk Museum ter ere van de Roma en Sinti Herdenking bij het Zigeunermonument op het Museumplein, sprak De Zeeuw het publiek toe na een welkomstwoord door Sinti-leider Sabina Achterbergh. Ook burgemeester Femke Halsema hield een toespraak. Tijdens haar afstudeeronderzoek naar het Nederlandse woonwagenbeleid interviewde Jasmijn de Zeeuw veel mensen uit de Roma en Sinti-gemeenschappen. Vrijwel iedereen noemde de naam van Van Doorn. En niet in positieve zin.
Toch ging Van Doorn niet de geschiedenis in als collaborateur, of overijverige NSB’er, maar als de directeur van Maatschappelijk Hulpbetoon in Utrecht, een voorloper van de sociale dienst. Net als in veel andere Europese landen, zette de Duitse bezetter stapsgewijs de vervolging van Roma en Sinti in Nederland in gang. Vanaf juli 1943 werd het hen verboden rond te reizen. Zij die in woonwagens woonden, moesten in zogenoemde verzamelkampen gaan wonen.
Op 16 mei 1944 volgde de oproep aan de Nederlandse politie om iedereen aan te houden die als ‘zigeuner’ kon worden aangemerkt. De razzia moest in het hele land om precies vier uur ‘s ochtends beginnen. Vele Nederlandse politieagenten werkten zo enthousiast mee aan de razzia dat de bezetter 327 gearresteerden na aankomst in Westerbork weer terug op de trein naar huis zette. Voor hen was geen plek.
Jasmijn de Zeeuw: “De wonden die geschiedenissen als deze in het vertrouwen van Roma en Sinti hebben geslagen, moesten zij lange tijd alleen dragen. En ze vormen vaak nog steeds geen deel van onze collectieve herinnering.” Volgens De Zeeuw is de opdracht om deze pijnlijke en verdrietige geschiedenis als samenleving te herdenken, ook nadrukkelijk een opdracht om te luisteren. “Om aandacht te hebben voor de manieren waarop de geschiedenis nog voortleeft. Om aandacht te hebben voor hoe het langdurige gebrek aan erkenning kan leiden tot wantrouwen, angst en discriminatie.”
Het duurde lang voordat dit leed erkend werd. Te lang. Ambtenaar Van Doorn werd nog tot in de jaren ‘50 ingehuurd als specialist woonwagenbeleid. Ondanks inspanningen van advocate Lau Mazirel lukte het pas in 2018 om het zogeheten uitsterfbeleid – gericht op het beëindigen van de woonwagen als woonvorm – af te schaffen. Dit gebeurde dankzij de onvermoeibare strijd van Sabina Achterbergh en haar team. Sabina Achterbergh zei onlangs: “Het is belangrijk om op 4 en 5 mei zichtbaar te zijn voor de buitenwereld. Zodat zij ons niet vergeten”. Ook nu nog ondervinden veel Roma en Sinti discriminatie in Nederland bij het zoeken naar een woning, werk, en onderwijs.
Op 4 en 5 mei geven we gehoor aan die opdracht om te luisteren. Jasmijn de Zeeuw, haar collega’s en vele partners in de stad diepten verhalen op die nodig verteld en beluisterd moeten worden. In café Heck’s op het Rembrandtplein werd stilgestaan bij de keuze van een politieagent om een groep Roma en Sinti muzikanten te behoeden voor deportatie, verteld door historicus Angelique van der Pol. En op 5 mei vertelden Galit Brassem Weiss en Bart van der Jagt tijdens een Vrijheidsmaaltijd bij het Magic Circus in Zuidoost over de onderduik van Galit’s familie in het circus van Toni Boltini.
Bekijk hier een reportage van de NOS over de rol van het circus in WO2.
Met dank aan Jasmijn de Zeeuw.
Beeld: Jonna Bruinsma