Op 12 april 1945, een maand voordat de Tweede Wereldoorlog eindigde, overleed de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt. Er was een radioboodschap gereed, die hij echter niet meer zou uitspreken. Hij schreef daarin, ik citeer: ‘Meer nog dan een einde aan de oorlog willen we een einde aan het begin van alle oorlogen. Ja, een einde aan deze gruwelijke, onmenselijke, door en door onpraktische methode om geschillen tussen regeringen te beslechten.’

Zijn woorden waren een voorbode van de universele verklaring voor de rechten van de mens in 1948. Daarin beloofde de internationale gemeenschap zichzelf de gruwelijke misdaden van de Tweede Wereldoorlog nooit meer toe te staan. Nooit meer.

Vandaag staan we op het Museumplein, het zwarte hart van de Amsterdamse bezetting en van de vervolging van Joden, Roma en Sinti. De anekdotes rond dit plein, van tragiek en heldenmoed, zijn talrijk. Bijvoorbeeld, even verderop in de Van Eeghenlaan 11, waar Irawan Soejono onderdak vond in een pension, samen met andere verzetsmensen.

Deze student en vrijheidsstrijder voerde aanvankelijk actie voor een onafhankelijk Indonesië.
Toen Duitsland ons land binnenviel verlegde hij zijn activiteiten en werd hij deel van het binnenlandse verzet: hij hielp een ondergronds blad maken en werd lid van een Indonesische gevechtsgroep. Voor hem was vrijheid universeel: deze moest gelden voor zijn volk in Indonesië, en – toen wij de vrijheid verloren – voor alle inwoners in Nederland. Het kost weinig inspanning om je voor te stellen hoeveel moed het hem kostte, hier langs te fietsen of te lopen, met illegale kranten, stencilapparaten, radiotoestellen. Hij wist een aantal keren te ontsnappen maar werd uiteindelijk, op 13 januari 1945, bij een razzia in Leiden – op 24-jarige leeftijd – doodgeschoten.

Vandaag herdenken we Irawan Soejono en de vele anderen die het leven lieten voor onze vrijheid. We herdenken de slachtoffers van de Holocaust: de 102.000 Nederlandse Joden, de Roma en Sinti, de homoseksuelen, die werden gemarteld en vermoord om wie zij waren.

Toen de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog duidelijk werden, deelden regeringen over de hele wereld de overtuiging van Roosevelt: dit mocht zich nooit meer herhalen, vrijheid komt elk mens toe.

‘Nooit meer’ is de belofte om de mensenrechten altijd te huldigen, niet alleen hier maar ook elders. Om de internationale rechtsorde te respecteren, om antisemitisme en racisme, om geloofsvervolging en seksuele vervolging uit te bannen, om dictators te verjagen en democratie te vestigen.

‘Nooit meer’ is geen politieke slogan die soms wel en soms niet, voor sommige mensen wel, voor sommige mensen niet, en voor sommige volkeren wel, en voor sommige volkeren niet geldt.

Het is de morele opdracht om boven ons zelf uit te stijgen, niet weg te kijken en eensgezind een harde grens te trekken als mensen – waar dan ook – onderdrukt, vervolgd en vermoord worden.

Ook nu, in 2025 lijden mensen onder autoritaire en agressieve regimes die bijvoorbeeld onafhankelijke rechters en journalisten het werken onmogelijk maken.
Moeders en kinderen sterven door bombardementen, die anderen voor het leven verminken en die gezinnen traumatiseren, mensen lijden honger en steden en dorpen veranderen in ruïnes ….  En wij kijken toe.

Gisteren opende ik de Annetje Fels-Kupferschmidt-brug, ook hier vlakbij in Zuid. Annetje was een Holocaust-overlevende en een van de oprichters van het Auschwitz-comité, die zich haar hele leven is blijven inzetten voor verdraagzaamheid, mensenrechten en menselijke waardigheid. In een in-memoriam vertelt voormalig burgemeester Ed van Thijn een kleine anekdote. Hij complimenteerde haar na een Auschwitzherdenking. ‘Wat was je weer goed’, zei hij. ‘Nee’, zei Annetje, ‘wij moeten goed zijn’.

Vandaag herdenken wij Annetje Fels-Kupferschmidt, Irawan Soejono en al die anderen die er niet meer zijn. Maar wij eren ook hun nagedachtenis en dat betekent dat wij lessen moeten willen trekken. Elk jaar, elke dag opnieuw. Wij moeten goed zijn. Wij moeten het beter doen.