Het verhaal van Amsterdam kan niet zonder de Joden verteld worden, het verhaal van de Joden niet zonder Amsterdam. Bart Wallet presenteert Mokum en sprak met ons over deze bijzondere wisselwerking.

‘Veel studenten komen bij mij en zeggen: ik weet er niet zo veel vanaf, maar ik heb het gevoel dat dat wel zou moeten.’

Bart Wallet is hoogleraar Joodse Studies aan de Universiteit van Amsterdam. Samen met collega historicus Irene Zwiep presenteert hij de tweedelige documentaireserie Mokum (EO), over de Joodse geschiedenis van Amsterdam.

Ik spreek Bart vanuit zijn thuiskantoor en complimenteer de indrukwekkende boekenkast achter hem in beeld. Hij draait zijn camera om te laten zien hoe de rijen boeken zich ook buiten de kaders van mijn beeldscherm blijven vermenigvuldigen. Als een papieren fort omsluiten ze zijn bureau. ‘Ik ben enorm gelukkig met al deze kennis in huis,’ zegt hij.

Mokum gaat over de bijzondere band tussen Amsterdam en de Joden, tussen de Joden en Amsterdam. Nog steeds noemen Amsterdammers hun stad liefkozend Mokum, wat ‘plaats’ betekent in het Jiddisch. De unieke wisselwerking tussen de stad en haar Joodse bevolking is op veel plekken in Mokum nog zichtbaar aanwezig. Bart en Irene nemen de kijker mee op een geanimeerde wandeling langs die plekken, met een weelde aan kennis en aanstekelijk enthousiasme, van de Nes tot aan de Burcht en van Uilenburg tot de Transvaalbuurt.

Lange tijd was Amsterdam een toonaangevend centrum voor Joods leven in Europa. Al vanaf het begin van de 17e eeuw wonen er Joden in Mokum. ‘Al waren die eerste Amsterdamse Joden toen eigenlijk nog geen Joden,’ legt Bart uit. ‘Het waren katholieke Portugezen die aankwamen in een protestants Amsterdam. Ze moesten kiezen: blijven we katholiek en dus onderdeel van een minderheidsgroep, worden we protestants, of doen we iets heel anders?’

Veel van hen besloten voor het Jodendom te kiezen, want lang geleden in hun familiegeschiedenis was dat de religie van hun voorouders geweest. Bovendien bleek in Amsterdam de vrijheid te bestaan om Joods te worden, wat tot dat moment nagenoeg overal nog onmogelijk was. De eerste Amsterdamse Joden kozen dus expliciet en welbewust voor hun geloof. Al ging dat niet altijd vol overgave.

‘Het mooiste verhaal blijf ik altijd dat van de opa van Spinoza vinden,’ zegt Bart. Baruch Spinoza was een filosoof en een van de eerste verlichtingsdenkers. ‘De kinderen en kleinkinderen van opa, waaronder ook Spinoza dus, werden allemaal Joods. Maar toen opa overleed ontstond er een lastig probleem. De familie wilde dat opa op Ouderkerk begraven zou worden; de Portugese begraafplaats. Maar de rabbijnen zeiden nee, want meneer Spinoza was niet Joods, maar katholiek. Hij had zich immers nooit laten besnijden. Toen zijn ze gaan onderhandelen en kwamen ze samen tot een creatieve oplossing: opa Spinoza is post mortem alsnóg besneden. Zo kon hij toch op Ouderkerk begraven worden.’

De Amsterdamse Joden kwamen voor zichzelf op, legt Bart uit. Voor een plekje op Ouderkerk, maar ook toen hen het lidmaatschap aan het Felix Meritis genootschap aan de Keizersgracht werd ontzegd, zo’n 200 jaar later.

‘Nederland was het tweede land ter wereld dat Joden gelijke rechten gaf,’ vertelt Bart, ‘op 2 september 1796, toen de gelijkstaat werd uitgeroepen. Maar die emancipatie kwam eigenlijk vooral omdat de Joden dat zelf regelden. Toen het progressieve Felix Meritis de deur voor ze dichthield, hebben ze zelf actie ondernomen. Mooi, die verlichte woorden, hebben ze gezegd, maar verlichte daden is wat we willen zien. Joden hebben zich moeten invechten in Nederland en in Amsterdam. Of ze dat nou deden in straatgevechten op de Blauwbrug, of in de vorm van een actieclub als Felix Libertate.’

Die strijdvaardigheid is wat de verhalen in Mokum met elkaar verbindt. Juist ook door de manier waarop de documentaire nadrukkelijk niet over de oorlog gaat. De jaren 1940-1945 nemen slechts enkele minuten zendtijd in beslag.

‘Daar is heel goed over nagedacht door Heleen (Minderaa, regisseur) en door ons,’ verklaart Bart. ‘Als je de gemiddelde Nederlander vraagt wat die over Joden weet, dan komen er vaak twee thema’s bovendrijven: de Tweede Wereldoorlog en Israël. Wat wij wilden doen is kijken wat er achter die eerste associaties ligt. Want om te begrijpen wat voor gat er eigenlijk is geslagen in de oorlog in Amsterdam, moet je weten welk leven er daarvoor was. In de Tweede Wereldoorlog werden deze Amsterdammers gereduceerd tot hun Joodse identiteit. Wij wilden juist laten zien dat dit een veelkleurige, bonte gemeenschap was, van mensen die met beide voeten in de Amsterdamse samenleving stonden en die daar hartstochtelijk deel van uitmaakten.’

En dat doen ze nog steeds. Daarom eindigt Mokum ook niet in 1945, net zoals het Joodse leven in Amsterdam dat ook niet deed. Het verhaal van Amsterdam kan niet zonder de Joden verteld worden, het verhaal van de Joden niet zonder Amsterdam.

‘Amsterdam wordt getekend door de herinnering aan Mokum,’ zegt Bart, ‘maar tegelijkertijd is er gelukkig nog steeds een levende Joodse gemeenschap in de stad. Nu treffen we die op andere plekken dan vroeger: vanuit de oude Jodenbuurt via Oost en via Zuid heeft zij zich uiteindelijk naar Amstelveen en Buitenveldert bewogen. Ga daar maar eens op vrijdagochtend door de Kastelenstraat lopen; dat is de vroegere Jodenbreestraat in actie. De Joodse gemeenschap is misschien van karakter veranderd, maar het is absoluut nog een onderdeel van het mozaïek van de multiculturele stad Amsterdam.’

De tweedelige EO-documentaireserie Mokum is te bekijken op NPOstart.nl