Lokale herdenkingen
Herdenking Zaanhof
De organisatoren koesteren een eenvoudige herdenking ‘als vroeger’ ter nagedachtenis aan de vliegtuigramp van 22 maart 1944, waarbij een belangrijke rol is weggelegd voor kinderen.
25 maart 2024 - door Erik Somers & René Kok

Het is puur toeval dat het aantal slachtoffers niet groter is, als op woensdagmiddag 22 maart 1944 een Amerikaanse bommenwerper neerstort op de Sint Alfonsusschool in de Westzaanstraat 63 in de Spaarndammerbuurt. Leerlingen hebben op dat moment hun vrije middag. Niettemin zouden dertig van hen naar school zijn teruggekomen, als niet op het laatste moment de repetitie wordt afgezegd: de zangleraar is ziek geworden. Op de bovenverdieping heeft ‘hoofdmeester’ Keepers met een aantal leerlingen afgesproken om sinaasappelen – in de eerste maanden van 1944 voor kinderen van vier tot 13 plotseling beschikbaar – klaar te zetten om de volgende dag te kunnen uitdelen. Na een half uur wordt de meester plotseling weggeroepen voor een spoedvergadering en de kinderen naar huis gestuurd. De beoogde lokalen zijn twee uur later volledig verwoest, de kinderen aan de dood ontsnapt.

De Amerikaanse bommenwerper, een B-17 Flying Fortress, vertrekt die ochtend met tien bemanningsleden aan boord uit Engeland om doelen rond Berlijn te bombarderen. Als het toestel op de terugreis wordt geraakt door het Duitse afweergeschut, breekt er brand uit en valt één van de motoren uit. Het toestel verliest snel hoogte. In de omgeving van Bremen geeft piloot Edward Stull vijf bemanningsleden opdracht om te springen. Ze zullen snel krijgsgevangen gemaakt worden. Boven Nederlands grondgebied wordt de B-17 nogmaals getroffen door Duits afweergeschut. Bij Ilpendam springen nog eens drie bemanningsleden uit het vliegtuig, onder wie de navigator, waardoor piloot Stull de weg richting Noordzee niet meer weet. Langzaam koerst het aangeschoten toestel richting Amsterdam. Ook co-piloot Samuel Showalter springt en belandt op een dak in de Bremstraat in Amsterdam-Noord, waarbij hij zijn enkel breekt. Boven de woonwijken van Amsterdam besluit ook piloot Stull het vege lijf te redden. Bungelend aan zijn parachute wordt hij door Duitse soldaten beschoten maar komt heelhuids op de grond, waar arrestatie volgt. De bommenwerper boort zich vervolgens met een enorm geraas in de bovenverdieping van de Sint Alfonsusschool. Ook omliggende woningen in de Westzaanstraat worden geraakt; er is veel brand- en glasschade. Een afgebroken vleugel van het toestel, met daarin nog een halfgevulde benzinetank, glijdt tergend langzaam langs de huizen en komt tegen de Pastorie in de Spaarndammerstraat tot stilstand. De Amsterdamse brandweer rukt met groot materieel uit. Aan het begin van de avond kan het sein brand-meester worden gegeven; het nablussen duurt tot laat in de avond. Als de balans wordt opgemaakt blijken drie buurtbewoners het leven te hebben verloren, vijf anderen raken zwaar gewond. Al met al had het aantal slachtoffers aanmerkelijk hoger kunnen uitvallen. 

De romp van de geallieerde bommenwerper blijft nog dagen in de Westzaanstraat liggen. Buurtkinderen struinen de straten af naar restanten. Van het dunne cockpit-glas maakt een buurbewoner later armbandjes voor meisjes.

Spaarndammerbuurt, maart 1944. De door een neergestorte Amerikaanse bommenwerper getroffen Sint Alfonsusschool.
Plaquette in de Westzaanstraat op de plek waar in 1944 de nu afgebroken Sint Alfonsusschool stond.

Om de oorlogsslachtoffers in hun buurt te herdenken, zamelen bewoners van de Spaarndammerbuurt direct na de bevrijding geld in voor een klein buurtmonument op het Zaanhof. Architect en oud gemeenteraadslid Gustaaf Roobol zorgt voor het ontwerp. De onthulling vindt plaats op Koninginnedag 31 augustus 1945, de verjaardag van koningin Wilhelmina. 

Al tientallen jaren organiseert het Comité 4/5 mei Westerpark (voorheen het Comité 4 en 5 mei Spaarndammerbuurt) er de jaarlijkse dodenherdenking. De organisatoren koesteren een eenvoudige herdenking ‘als vroeger’, waarbij een belangrijke rol is weggelegd voor kinderen. Op 4 mei staan zij opgesteld bij de vlaggen van Nederland, de vier geallieerde landen (Engeland, Verenigde Staten, Frankrijk, Sovjet-Unie) en Canada, omdat het land een belangrijke bijdrage leverde aan de bevrijding. Op de plek waar tot in de jaren 80 de Sint Alfonsusschool stond, werd in 2006 een plaquette onthuld die aan de vliegtuigramp van 22 maart 1944 herinnert. 

Erik Somers Historicus bij het NIOD
Dr. Erik Somers is historicus en promoveerde in 2014 aan de UvA op het proefschrift 'De oorlog in het museum. Herinnering en verbeelding'.
René Kok Beeldonderzoeker bij het NIOD
René Kok is beeldonderzoeker bij het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust-, en Genocidestudies.
Website by HOAX Amsterdam