Fusillade op de executieplaats Rozenoord

“Het verkeer langs den weg was door een afzetting opgehouden en het wachten was nu slechts nog op de komst van de laatste overvalwagen. Tot op de plek van de executie reed deze voor, waarna de slachtoffers twee aan twee geboeid werden uitgeladen en in het gelid werden opgesteld. Vanaf mijn niet al te ver verwijderde schuilplaats kon ik de verbeten bleke gezichten waarnemen, zag ik de verwilderde haren van hun ontblootte hoofden, zag ik in helle angst hun schrikogen. (…) Het vuurpeloton was opgesteld en een tot barstens toe angstige spanning hield mij gevangen. De bevelvoerende commandant las hen in het Duits hun vonnis voor en eindigde de voorlezing met “Führers Befehl”. Na een korte stilte weerklonk een commando en volgde het salvovuur, waarna de eerste slachtoffers in elkaar zakten, en de aan hen geboeide kameraad mede neerhaalde, snel daarop volgde een tweede en meerdere salvo’s van machinepistolen en geweervuur. Een ijzige stilte trad in terwijl de kruitdamp langzaam met de wind wegtrok over het sombere land.” Zo beschreef Frans Hendriks, directeur van het nabijgelegen tennispark Amstelveld, een fusillade op de executieplaats Rozenoord aan de Amsteldijk die hij zag vanuit zijn werkplek. In 1945 schoten de Duitse bezetters op Rozenoord 140 Nederlanders zonder enige vorm van proces dood.

Fusilladeplaats Rozenoord wordt zo genoemd omdat op die plek langs de Amsteldijk omstreeks 1900 een rozenkwekerij was met die naam. De gemeente kocht in 1941 het terrein voor de uitbreiding van begraafplaats Zorgvliet. De Duitsers leggen er vervolgens in de oorlog een versperring aan in het kader van de verdedigingslinie rond Amsterdam. De bewaking komt in handen van de Duitse politie (ook wel Grüne Polizei genoemd). Omdat Duitse politiemannen belast zijn met de fusillades, wordt Rozenoord eind 1944 een fusilladeplaats. Het steeds hardere optreden van de Duitse bezetter heeft in de tweede helft van de bezetting tot gevolg dat het verzet omvangrijker, intensiever, maar ook gewelddadiger wordt. Amsterdam is het centrum van de Nederlandse illegaliteit. Eind 1944 besluiten de Duitsers verzetsmensen meedogenloos aan te pakken. De Duitse berechting van Terroristen und Saboteure wordt afgeschaft. Opgepakte verzetsmensen kunnen voortaan als Toteskandidat gevangen worden gehouden totdat de gelegenheid zich voordoet hen als represaille – zonder enige vorm van proces – dood te schieten.

Jantjen van Nijendaal

Op 30 januari 1945 worden op Rozenoord vijf Todeskandidaten doodgeschoten. Het jongste slachtoffer is de pas 18-jarige scholier Jantjen van Nijendaal uit Wijk bij Duurstede. Hij vervoert wapens van Veenendaal naar zijn woonplaats Wijk van Duurstede. Als Jantjen een Duits geweer steelt, wordt hij opgepakt maar komt er gezien zijn jonge leeftijd met een ernstige waarschuwing van de plaatselijke Duitse commandant vanaf. Op 9 januari 1945 wordt Jantjen voor de diefstal alsnog opgepakt en naar het Huis van Bewaring aan de Weteringschans in Amsterdam gebracht. Op 30 januari 1945 wordt hij uit zijn cel gehaald en met vier andere slachtoffers doodgeschoten op Rozenoord. Jantjen is een van de 140 Nederlanders die op Rozenoord sterven.

Het duurt tot mei 1973 voordat op Rozenoord een eenvoudige gedenksteen van 175 cm hoogte wordt geplaatst met daarop de woorden ‘Voorjaar 1945’. Tot dan staat op de executieplaats alleen een vlaggenmast, waar op 4 mei de vlag halfstok hangt. De omgekomen verzetsstrijders worden niet individueel genoemd. Rozenoord blijft niettemin een onopvallende, vergeten plek.  Op verzoek van bewoners van stadsdeel Zuid komt er in 2015 in het Amstelpark, niet ver van de fusilladeplaats Rozenoord, een nieuw gedenkteken, ontworpen door Ram Katzir. Het monument bestaat uit een grasveld met lege stoelen. Ze zijn geplaatst op een betonnen plaat waarop de naam, geboortedatum en fusillade datum van de slachtoffers van Rozenoord te lezen zijn. De stoelen staan ongeorganiseerd opgesteld, alsof de personen die erop zaten zojuist zijn weggelopen. Op 4 mei vindt op deze plek de jaarlijkse dodenherdenking plaats, soms in combinatie met een korte plechtigheid op de voormalige fusilladeplaats aan de Amsteldijk.

Door: Erik Somers en René Kok