Op 15 mei 1940 staan bewoners van De Baarsjes op het Mercatorplein te kijken naar de doortocht van Duitse gemotoriseerde eenheden die via het Surinameplein en de Hoofdweg op weg zijn naar Haarlem. De stemming is gelaten, sommigen staan de tranen in de ogen.

Er is angst en onzekerheid over de toekomst. De Duitse bezetting brengt veranderingen. Zo ondervindt de buurt de gevolgen van de luchtoorlog die wordt gevoerd. Op 13 augustus 1940 treft een Engelse bom een woning op het Paramariboplein. Het explosief gaat dwars door het dak, maar komt niet tot ontploffing. Desondanks is de ravage enorm. Vier dagen later wordt de bom in een diepe kuil op het plein gecontroleerd tot ontploffing gebracht. Veel ruiten in de omgeving sneuvelen.

Al snel gaan levensmiddelen en artikelen ‘op de bon’. Wie inkopen wil doen in bijvoorbeeld de Chasséstraat bij kruidenier Van den Berg op nummer 40 of sigarenwinkel Van Monen op nummer 42 moet distributiebonnen inleveren. De drogist op nummer 44 moet het met steeds minder klanten doen. Hij is lid van de NSB. Buurtgenoten beschouwen hem als ‘fout’ en kijken hem met de nek aan.

Van meet af aan zijn er mensen die weigeren zich bij de Duitse overheersing neer te leggen en in verzet gaan. In de rustige Baffinstraat wordt op nummer 25, drie hoog in de woning van elektrotechnisch installateur Jan van der Neut, het eerste nummer van het illegale blad Vrij Nederland vervaardigd. Het verschijnt op 31 augustus 1940, de verjaardag van koningin Wilhelmina in een oplage van 130 exemplaren. Verzetsman van het eerste uur Van der Neut wordt op 19 april 1941 gearresteerd en overlijdt kort voor de bevrijding in een gevangenis in Duitsland.

Voor de Joodse buurtbewoners dienen zich de eerste tekenen van de nazi vervolging aan.  Zo gaat de Duitse bezetter na een reeks van vernederende maatregelen begin mei over tot de invoering van de Jodenster. Twee maanden later begint het wegvoeren van Joden naar kamp Westerbork en van daaruit naar de nazi-vernietigingskampen in Polen. Buurtbewoners zien steeds meer Joodse buren hun huizen gedwongen verlaten. Zoals de heer en mevrouw Aluin van de – nog altijd bestaande – ijzerwinkel op de Admiraal de Ruyterweg. Het echtpaar wordt op 24 september 1942 in Auschwitz vermoord. Of de 13 jarige Betty Bloemendal uit de Reinier Claezenstraat over wie Anne Frank als medescholier in haar dagboek schrijft. Ook zij sterft in de gaskamers van Auschwitz.

Drogist Jacob Miedema

In de tweede helft van de bezetting worden verzetsactiviteiten steeds gevaarlijker. Als lid van de zogenoemde Trouw-groep stelt drogist Jacob Miedema zijn winkel en woning in de Witte de Withstraat 80 beschikbaar als correspondentieadres van het Amsterdamse verzet en voor heimelijke vergaderingen. Hij bewaart in zijn huis ook wapens en voert wapentransporten uit. Op dinsdag 10 januari 1945 wordt Miedema verraden. De drogist wordt afgevoerd naar het Huis van Bewaring aan de Weteringschans en zonder enige vorm van proces op 7 maart 1945 in Haarlem gefusilleerd. 

Direct na de bevrijding, op 25 juni 1945, wordt in de Witte de Withstraat een monument geplaatst ter nagedachtenis aan Jacob Miedema. Ook de gefusilleerde buurtbewoners Dirk Bons en Antonie Bons worden op de gevelsteen geëerd.  Een ander gedenkteken bevindt zich op de hoek van de Baarsjesweg en Van Speijkstraat; een wit houten kruis met de tekst ‘Aan hen die vielen’. Het initiatief hiervoor is van D. Koene, eigenaar van ‘Koene & Zn’s Kolenhandel. De Goede Verwachting’ in de Van Speijkstraat. Buurtbewoners brengen het benodigde geld bijeen. In 2007 wordt dit eenvoudige monument tijdelijk op het Columbusplein gezet in verband met de bouw van een moskee. Als het gedenkteken in 2018 terugkeert naar zijn oorspronkelijke plek, geven de bewoners van het Columbusplein aan graag te blijven herdenken op hun plein. Kunstenaar Nina Rave ontwerpt vervolgens een nieuw monument dat in 2018 is  onthuld. Sindsdien vindt hier de jaarlijkse dodenherdenking op 4 mei plaats.

Bron uitgelichte afbeelding: Amsterdam, Mercatorplein, december 1940. Als gevolg van de brandstofschaarste laat Sinterklaas zich vervoeren met de fietstaxi. (Bron: NIOD Beeldbank WO2)