Als afstudeerproject voor haar studie Bouwkunde ontwierp Sacha van Eerten (28) het centrum voor ontdekking. Een plek om elkaar te ontmoeten en om te herinneren. Er zijn er geen regels en alles mag er: rennen, dansen, klimmen. Maar ook zitten en nadenken over het verleden. ‘Een reis die je maakt voor jezelf. En onderweg kun je stoppen om te luisteren naar verhalen over vroeger.’

Ik spreek architect Sacha van Eerten op een zaterdagmiddag in november. Zij in Rotterdam en ik in Amsterdam, via onze beeldschermen. Dat gesprek verloopt niet moeizaam, want Sacha en ik kennen elkaar al heel lang. Als tieners spraken we elkaar bijna dagelijks zo, achter onze bureautjes met de webcam aan. Sacha is geboren in Amsterdam en studeerde in 2019 af aan de Technische Universiteit Delft. Nu werkt ze bij het Rijksvastgoedbedrijf. Daar zet ze zich in voor de maatschappelijke waarden en architectonische kwaliteiten van de vastgoedportefeuille van het Rijk.

Sacha en ik praten wat bij. Zij pelt een mandarijn, ik drink van mijn thee. En zo komen we langzaam te spreken over herdenken en vieren.

‘Stel je voor’, zegt Sacha, ‘je leest een boek. Gegrepen door het verhaal wordt je verbeelding plotseling onderbroken. Want midden in een zin is er een woord zwart gemarkeerd. Wat denk je dan?’

Ik stel het me voor. Wat stond daar, denk ik. En waarom is het zwart gemaakt? Misschien had dit woord er nooit mogen staan. Misschien is het een geheim van de schrijver, en had hij spijt.
‘Ik ben me ervan bewust dat hier iets ontbreekt,’ zeg ik, ‘en dat roept vragen op.’
‘Ja. Wat je niet ziet is vaak aanweziger dan wat je wel ziet,’ zegt Sacha. ‘Het is voelbaar, als een soort schaduw. En die afwezigheid vul je in met je eigen fantasie. Dat maakt het soms nog erger dan het was.’

Tijdens haar afstuderen reist Sacha twee keer naar Praag. Om eindelijk iets te doen met haar interesse in het communistisch verleden van deze stad. Ze ontwierp er een gebouw om een leegte te vullen. Op de plek waar ooit een groot standbeeld van Stalin stond, zichtbaar vanuit de hele stad. Tot zijn dood in 1953 was hij een Sovjet-Russisch dictator. In 1962 werd het beeld opgeblazen. Het stond er toen pas zeven jaar.

Desondanks vertellen de inwoners van Praag aan Sacha dat de aanwezigheid van het beeld voor hen nog altijd voelbaar is. De jongere generatie besloot er een positieve plek van te maken. Er worden feesten en festivals georganiseerd en er is een groot skatepark, bekend in heel Europa.

Sacha laat me haar maquettes zien. In haar ontwerp laat ze de bestaande fundering en kelder in tact. Ook het skatepark laat ze onveranderd. Daar bovenop ontwerpt ze een lange trap die precies om de leegte van het opgeblazen standbeeld heen wentelt.
‘Eerst keek hier de dictator uit over de stad. Nu geef je dat uitzicht terug aan de mensen.’

Sacha noemde haar gebouw het centrum voor ontdekking. Het is ontworpen om er samen te komen en om er te herinneren. De combinatie van die twee functies is belangrijk, volgens Sacha.
‘Op deze plek is nieuw leven ontstaan. Ooit was het de meest beladen plek van Praag en nu gebeuren er zoveel leuke dingen. Dat kun je niet zomaar opzij zetten door er een monument van te maken.’  

In het centrum voor ontdekking kun je dansen in de hal, eten in het restaurant, leren in de bibliotheek. Je kunt er de lange trap op rennen, want als je beweegt kun je ontspannen en loslaten. Maar je kunt er ook gaan zitten, met uitzicht over de stad. En herdenken.

‘Het is een plek om te delen, maar ook om je eigen weg te volgen. Alles moet er kunnen.’
Het centrum is daarom meer dan een monument. Of eigenlijk: dat kan het zijn, als je dat wilt. Je kunt er veel doen dat niets met herdenken te maken heeft, maar het verleden is er altijd aanwezig. Al kom je er om te klimmen op de klimmuur, altijd zal Sacha in haar ontwerp laten doorschemeren wat hier vroeger is gebeurd. Want door de grote glazen ramen in het dak schijnt licht naar binnen als door een landkaart. Precies op de plekken waar vroeger het verzet samen kwam in de theaters van Praag.

‘Om te voorkomen dat het verleden zich herhaalt is samenkomst van essentieel belang. Daarom moeten we nadenken over nieuwe ontmoetingsplekken. Mensen aan elkaar laten zien. En daarbij benoem je het verleden, zonder de huidige functie van deze plek te verstoren.’

Samen hebben Sacha en ik het over Amsterdam. Over het Lloyd Hotel en de Gerrit van der Veenschool. Functionele gebouwen waar het verleden in de muren zit vastgemetseld. Het hotel was in de oorlog een gevangenis, het schoolgebouw hoofdkantoor van de Duitse Sicherheitsdienst.

Maar ook praten we over de zwart gemarkeerde woorden van de stad. De plekken waar de afwezigheid van het verleden Sacha opvalt. Want waar nu het Waterlooplein ligt, bijvoorbeeld, was vroeger een ingewikkeld netwerk van straten en stegen. De buurt had voornamelijk joodse inwoners, maar werd al voor de oorlog gesaneerd.

‘Hier zou je bijvoorbeeld het vroegere stratenpatroon in lijnen kunnen afbeelden op de grond of in de lucht. Je wilt dat mensen blijven denken: ik ga naar het Waterlooplein om te winkelen op de markt. En dat ze dan door jouw ontwerp in aanraking komen met het verleden van die plek.’ 

‘Een architect als Libeskind gebruikt de ruimte om emotie op te wekken. Het Holocaust Namenmonument heeft hij op zo’n manier gepositioneerd dat je het verleden voelt als je er bent. Dat is ontzettend knap en zulke plekken moeten er zijn. Maar ik zou niet willen dat de hele stad mij zo’n gevoel zou geven.’

Sacha wil met haar ontwerpen geen verdriet of tragedie uitstralen. Ze wil mensen herinneren aan wat er is gebeurd en hen daar zelf een emotie bij laten uitkiezen. Omdat de stad leefbaar moet blijven, maar ook omdat je hier meer verschillende persoonlijkheden mee bereikt.

‘Sommige mensen zullen nou eenmaal niet snel uit zichzelf een monument bezoeken. Maar door het verleden onderdeel te laten zijn van hun dagelijks leven, lopen ze het onbewust tegen het lijf.’

Tijdens het ontwerpen wist Sacha dat ze aan het bouwen van haar centrum voor ontdekking nooit toe zou komen. En nog steeds is er over deze lege plek in Praag geen besluit genomen.

‘Er worden elke keer nieuwe plannen gemaakt. Maar omdat het zo ingewikkeld is, is er nog niks gerealiseerd. De één ontwerpt een herinneringscentrum, de ander een dolfinarium. Maar niets wordt daadwerkelijk gebouwd.’

Als ik Sacha vraag hoe zij de toekomst van herdenken ziet, antwoord ze in de eerste plaats vanuit haar eigen gevoel daarbij.

‘Wat ik merk is dat ik wil leren over het verleden. Ik wil weten wat er is gebeurd en het niet vergeten. Maar ik wil dat kunnen doen in de context van het leven dat ik nu lijd. Zonder dat het uitgangspunt moet zijn dat ik daar heel verdrietig van word. Ik zie de toekomst van herdenken als een begrafenis waarbij wordt gevraagd of mensen er een feestje van willen maken en om niet in het zwart te komen. Het verleden als fundament voor een nieuwe herinnering. Daar moet ruimte voor zijn.’