Lokale herdenkingen
Verzetsman Krijn Breur
Tijdens de oorlogsjaren heeft het dijkdorp Nieuwendam een uitgesproken landelijk karakter met een traditionele dorpskern.
25 maart 2024 - door René Kok & Erik Somers

Het drukke stadsleven aan de overkant van het IJ in Amsterdam is ver weg. Inmiddels is Nieuwendam opgeslokt door de hoofdstad en zijn de oorspronkelijke woningen omgeven door nieuwbouw. Aan de oostzijde van de Purmerweg bevindt zich sinds 1983 het Bezinningsmonument; een initiatief van buurtbewoners. Het gedenkteken roept op tot een moment van bezinning: ‘nooit meer oorlog!’. Op de voorgrond het bronzen beeld van een peinzende vrouwenfiguur. Vol verdriet ondersteunt de vrouw het vermoeide hoofd. Op de achtergrond staan vier granieten blokken. Op één ervan een fragment uit de afscheidsbrief van de uit Amsterdam Noord afkomstige verzetsman Krijn Breur. Hij schreef de woorden aan zijn familie daags voor zijn executie op 5 februari 1943: 

‘Vertel jullie kinderen over ons en onze strijd en het leven dat wij wensen. Mogen onze grootste verlangens door het leven zelf overtroffen worden. Werk en heb lief, vecht en win. Leef. Leef allen en wordt groot’.

Krijn Breur, geboren in 1917, is een man van idealen met een sterk politiek bewustzijn en een groot gevoel voor rechtvaardigheid. Voor de oorlog is hij lid van de sociaaldemocratische jeugdvereniging AJC. Vervolgens wordt hij communist en overtuigd antifascist. Nog maar negentien jaar oud meldt hij zich als vrijwilliger bij de ‘Internationale Brigade’ die in het door burgeroorlog verscheurde Spanje aan de kant van de Republiek tegen opstandige militairen en fascisten strijdt. Tot twee keer toe raakt Krijn ernstig gewond. Als generaal Franco de overwinning behaalt en een fascistische dictatuur vestigt, keert Krijn in 1939 gedesillusioneerd terug naar Nederland. 

Hij gaat aan de Vrije Universiteit in Amsterdam Filosofie studeren. Zijn vriendin Aat Hibma, een tekenlerares met wie hij in september 1940 trouwt, bevalt eind dat jaar van hun zoon Wim. In 1942 krijgen ze een dochter, die zij Dunya noemen. Het kost het echtpaar veel moeite om het hoofd boven water te houden. Krijn is in juni 1940 stateloos verklaard omdat hij door in Spanje te vechten in ‘vreemde krijgsdienst’ is getreden. Als hij werkeloos raakt, krijgt hij in het kader van de ‘werkverschaffing werkloze intellectuelen’ met veel moeite een baantje op het Stadhuis van Amsterdam. 

Krijn Breur (1917-1943). (Bron: NIOD Beeldbank WO2)
Bezinningsmonument, 1983 van Marius van Beek

Ook tijdens de Duitse bezetting is Krijn strijdbaar en trouw aan zijn idealen. Samen met zijn vrouw Aat is hij actief in het verzet. Hij verspreidt het communistische verzetsblad De Waarheid, houdt zich bezig met spionage en voert aanslagen uit op Duitse opslagplaatsen en – installaties. Daarnaast vervalst hij persoonsbewijzen en vervaardigt bommen. Het echtpaar biedt onderdak aan de vrouw en zoon van de gezochte verzetsman Sally Dormits.

De arrestatie van Dormits, wordt ook Krijn en Aat noodlottig. Krijn wordt op 19 november 1942 in Den Haag gearresteerd. De Sicherheitsdienst (SD) doorzoekt zijn woning in Amsterdam en vindt veel belastend materiaal. Ook Aat en dochter Dunya worden meegenomen. 

Tijdens de verhoren wordt Krijn zwaar mishandeld Er volgt een proces waarbij het hem verboden wordt zichzelf te verdedigen. Het vonnis uitgesproken op 31 december 1942 luidt: de doodstraf. Samen met 19 andere veroordeelde verzetsmensen wordt Krijn Breur, 25 jaar oud, op 5 februari 1943 op de Leusderheide gefusilleerd. 

Aat komt met haar dochtertje in de strafgevangenis in Scheveningen (‘Oranjehotel’) terecht en wordt dan overgebracht naar Utrecht. Aan de gevangenispoort slaagt zij erin haar dochter aan haar ouders mee te geven. Zelf wordt ze uiteindelijk in het vrouwenkamp Ravensbrück bij Berlijn opgesloten. Na jaren gevangenschap keert zij in 1945, ziek en zeer verzwakt terug in bevrijd Nederland. Aat is jarenlang niet in staat voor haar eigen kinderen te zorgen. 

De afscheidsbrief van Krijn geschreven op 4 februari 1943, heeft zij pas veel later onder ogen gekregen. 

René Kok Beeldonderzoeker bij het NIOD
René Kok is beeldonderzoeker bij het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust-, en Genocidestudies.
Erik Somers Historicus bij het NIOD
Dr. Erik Somers is historicus en promoveerde in 2014 aan de UvA op het proefschrift 'De oorlog in het museum. Herinnering en verbeelding'.
Website by HOAX Amsterdam