De jaarlijkse 4 mei herdenking in de Plantagebuurt begint met een stille tocht vanaf de Lau Mazirellbrug. Deze brug is vernoemd naar verzetsstrijder Lau Mazirell (1907-1974). Zij was een van de geestelijke moeders van de aanslag op het bevolkingsregister. Daarnaast was ze nauw betrokken bij het redden van Joodse kinderen uit de eveneens nabijgelegen Hollandsche Schouwburg. De korte tocht eindigt bij het plantsoen aan de Plantage Middenlaan, bij het gedenkteken voor het Kunstenaarsverzet, ook wel het monument Gerrit van der Veen genoemd. Met deze vermaarde verzetsman worden alle kunstenaars geëerd die zich tegen de Duitse overheersing keerde. 

Het Kunstenaarsverzet komt in Nederland op gang na de Duitse maatregelen die het culturele leven aan banden legt. De eerste protestactie is gericht tegen de instelling van de Kultuurkamer. Deze eind 1941 opgerichte organisatie wil de nationaalsocialistische gedachte in de kunstsector propageren en de kunstenaars controleren. Iedere kunstenaar moet verplicht lid worden. Joden zijn vanzelfsprekend uitgesloten. Het verzet roept op te weigeren en spoort niet alleen kunstenaars, maar ook het publiek aan voorstellingen te mijden. Als reactie op de cultuurbepalingen worden in besloten kring lezingen georganiseerd, tentoonstellingen gehouden en zogenaamde zwarte huiskamer-avonden gegeven. Belangrijkste spreekbuis van kunstenaars in het verzet is het illegale blad ‘De Vrije Kunstenaar’.

Kunstenaars verenigen zich in illegale groepen om actief verzet te plegen, zoals vervalsingswerk, sabotage en het uitvoeren van gewapende overvallen. Beeldhouwer Gerrit-Jan van der Veen (1902-1944) is éé van de vooraanstaande verzetsleiders. Hij is oprichter van ’De Vrije Kunstenaar’ en van de Persoonsbewijzen Centrale (PBC), de ondergrondse organisatie die onderduikers voorziet van vervalste persoonsbewijzen. Bij controle van dit verplichte identiteitsbewijs kan de bezetter eenvoudig gezochte personen oppakken. Tijdens de oorlog zijn door de PBC duizenden vervalste documenten gemaakt. Velen blijven hierdoor uit handen van de bezetter.

Op 27 maart1943 geeft Gerrit-Jan van der Veen leiding aan de vermaarde overval op het Amsterdamse Bevolkingsregister, gevestigd in de vroegere concertzaal van Artis, tegenover het monument van het kunstenaarsverzet. Door het vernietigen van de hier opgeslagen gegevens kunnen de Duitsers niet langer de informatie van de Amsterdamse bevolking achterhalen. Vooral Joden zijn het slachtoffer van deze mogelijkheid geworden. De aanslag lukt slechts gedeeltelijk. De schade is beperkt en een aantal leden van de verzetsgroep wordt opgepakt. Van der Veen zelf weet te ontkomen. In de vroege ochtend van dinsdag 2 mei 1944 probeert hij met een paar anderen het Huis van Bewaring aan de Weteringschans te overvallen en zo zijn gearresteerde medestrijders te bevrijden. Een bewaker, die in het complot zit, doet de poort open. Van der Veen wordt verrast door een waakhond, trekt zijn pistool en schiet op de hond. Het schot alarmeert de bewakers. In de chaos die daarna ontstaat, wordt Van der Veen door twee kogels getroffen. Zwaargewond weet hij te ontkomen, maar twee weken later wordt de kunstenaar op zijn onderduikadres alsnog opgepakt. Op 10 juni 1944 wordt Gerrit-Jan van der Veen ter dood veroordeeld en nog diezelfde avond in de duinen bij Overveen doodgeschoten. 

De executie van Van der Veen inspireerde kunstenaar Carl Kneulman tot het maken van dit monument. Van de getroffen uitelkaar gescheurde figuur is alleen een strijdbare gebalde vuist nog duidelijk herkenbaar. Op de sokkel staat links de tekst :‘kunstenaars verzet 1940 – 1945’ met daarnaast ‘Wat doe jij, nu je land wordt getrapt en geknecht… Gerrit van der Veen’.

Uitgelichte afbeelding: Onthulling monument door burgemeester Samkalden en Louise Adriana van der Chijs, de weduwe van Gert-Jan van der Veen, 4 mei 1974. (Foto: Nationaal Archief Rob Mieremet, Anefo.)